THE SIN TO THE POETS IS NOT LIABLE FOR REMISSION - Doktorow


(C) 2000 - Bogomil Kosstoff AVRAMOV - HEMY


In Memoriam

ÑÏÅØÅÍÈßÒ ÊÎÍÍÈÊ ÍÀ ÂÅÊÎÂÅÒÅ

ИЛИ

Ñàìîòíèòå èçñëåäîâàòåëè çà÷åçâàò â ñàìîòà


îò
Áîãîìèë Êîñòîâ ÀÂÐÀÌÎÂ - ÕÅÌÈ

×ÅÑÒÎ ÏÚÒÈ ïúòè ñúì ñè çàäàâàë, è âñå îùå ñè çàäàâàì, ñòðàíåí âúïðîñ: - Êîé Áå Âñúùíîñò Òîäîð ÐÈÇÍÈÊÎÂ? Ùî çà áðîäíèê áå òîâà? Îò êúäå èäâàøå, çà êúäå ñå áå çàïúòèë? Êàêâî ïîñòèãíà? Äàëè îòêðè îíàçè äðåâíîáúëãàðñêà ñòðàíà èçòúêàíà îò õèìåðè, íà êîÿòî áå ãðàæäàíèí íå ñàìî â ìå÷òèòå ñè? Çàùî èìåòî ìó ïðåäèçâèêâà âñå îùå ñïîðîâå è êîëåãèàëíà çàâèñò? Äàëè âñå îùå íè èç÷àêâà òàì, çàä úãúëà íà Âðåìåòî íà Âðåìåíàòà, ñàìîçâàíî âúçñåäíàë äðåâåí êàìåíåí òðîí, îñâåòåí îò êúñíîòî ñëúíöå íàä Ìàäàðà, âñëóøâàù ñå äàëè íÿêîé íÿìà äà âèêíå ïðåç ïóñòîøòà íåãîâîòî èìå? Òîçè ñêðîìåí ñúâðåìåíåí

ÌÀÉÑÒÎÐ ÍÀ ÑËÎÂÎÒÎ,

ïóáëèêóâàë ïðåç æèâîòà ñè åäèíñòâåí àëà ôóíäàìåíòàëåí ðîìàí, áå íÿêàêñè íåïðîíèöàåì. Íå çíàÿ, äàëè ïðèíàäëåæåøå êúì äðóãà ïàðòèéíà øêîëà, îñâåí êúì ïàðòèÿòà íà åäâà ïîíîñèìèÿ èíòåëåêòóàëåí ñèðîìàøëúê. Âúâ âñåêè åäèí ñëó÷àé åäâà ëè áå ÷ëåí íà ïðîñëîâóòèÿ ÑÁÏ, ìàêàð ñëó÷àéíèòå íè ñðåùè äà çàïî÷âàõà è çàâúðøâàõà èìåííî òàì, â ïèñàòåëñêîòî êàôåíå íà "Àíãåë Êúí÷åâ" N 5, â ñòîëèöàòà. Çàâåäåíèå ÷èÿòî çàäà÷à áå, óñòîé÷èâî äà ïîääúðæà ïèñàòåëñêîòî ðàçäåëåíèå íà êàñòè. Òîçè ïðèòåæàòåë íà ñêðîìíà, íî èñòèíñêà âñåíàðîäíà èçâåñòíîñò, ñÿêàø öÿë åäèí æèâîò èçêàðà íà ïúò êúì îòâúäíîòî. Çà äà ñå èçÿâÿâà ïî ñëó÷àéíè ïîåòè÷åñêè ôîðóìè è, íàé-âå÷å ÷ðåç ñòàðîñåëñêè çåâçåêëúê. Òà, äàíî çàäâèæè Íåùîòî, íàðè÷àíî Äðåìåùà Äðåâíîáúëãàðñêà Äóõîâíîñò.  ïîñëåäíèòå ãîäèíè îò ñâîÿ æèâîò, òîé áå ïðåêîñèë çà Òîäîðîâäåí öåíòúðà íà ãðàä Âàðíà, ãðàä èçâåñòåí ñ âèçàíòèéñêè åñíàôëúê èçïîêîí âåêîâåòå, âúçñåäíàë êëüîùàâî ïîñëóøíî ìàãàðå. Äàëè íå ìúñòåøå íà âñè÷êè îíåçè, êîèòî íÿêîãà ñå îïèòàõà äà âúçïðåïÿòñòâàò ïóáëèêóâàíåòî íà "Ëîâåöúò íà Äèâè Ïàòèöè", ïðåâúðíàë ñå â ëèòåðàòóðíî ñúáèòèå? Íàâÿðíî ñå íàäñìèâàøå íàä ëèòåðàòóðñòâàùèòå ëàêåè, íÿêîãà óíèùîæèëè ñêðîìíèÿò íàäïèñ âúðõó âðàòàòà íà íåãîâàòà âàðíåíñêà êâàðòèðà: "Òîäîð ÐÈÇÍÈÊΠ- Ïèñàòåë", çà äà ïðåòåíäèðàò ïîñìúðòíî çà ïðåèìåíóâàíå íà óëèöè. Îòèâàùèÿò ñè îò íàñ íàïîìíÿøå, ÷å òðàäèöèèòå ñëåäâà äà ñå ñúõðàíÿâàò. Ïúê - êàêâîòî ùå . . .

ÒÎÄÎÐ ÐÈÇÍÈÊÎÂ,

áå îò îíåçè ìíîãîáðîéíè, îðãàíè÷åñêè èçðîäåíè âúðõó Áîæèÿòà Çåìÿ âñå îùå íàðè÷àíà Áúëãàðèÿ òàëàíòè, êàêâèòî åäèíñòâåíî Áàëêàíèòå óìåÿò äà èçðàæäàò. À ïîäèð òîâà äà ãè çàãðîáâàò â ñåáå ñè, ÷ðåç îíàçè ìú÷èòåëíà íîñòàëãèÿ, êîÿòî âúçïðåòÿâà îò êîðåíà äà ñå îòêúñíåì. Íå ñúì ÷åë "Ëîâåöúò íà Äèâè Ïàòèöè". Ïðîäàâàøå ñå íà íåèìîâåðíè öåíè ïîä ùàíäà íà äúðæàâíèòå êíèæàðíèöè, äîêàòî âíåçàïíî ñúâñåì èç÷åçíà. Çà äà áúäå îáíàðîäâàí òîçè ïîëåìè÷åí ðîìàí â åäèíñòâåíîòî êíèãîèçäàòåëñòâî íà ãðàä Âàðíà, Òîäîð ÐÈÇÍÈÊΠâîäè ðåä ïîëåìè÷íè ñúäåáíè äåëà ñðåùó âñúùíîñò ìîíîïîëèñòè÷íîòî êíøãîèçäàâàíå ïî âðåìå, êîãàòî îôèöèàëåí öåíçóðåí àïàðàò ñúùî íÿìàøå.  ñðåäàòà íà îñåìäåñåòòå ñå ìÿðíà âòîðî ïðåðàáîòåíî èçäàíèå ïðè ÈÊ "Íàðîäíà Ìëàäåæ", áåçïîùàäíî èçìåñòèëî îò êàòàëîãà èìåòî íà åäèí âñå îùå óïîðñòâàù. Äà ñòå ñðåùàëè íÿêúäå òàçè áåçöåííà êíèãà? Íå ñå ïîäñìèâàéòå. Ïîäñìèâàíåòî çäðàâî òåãëè áúëãàðèíà â êàíàëà. Òîëåðàíòíî â îùå ïî-äúëáîêà çàãàäêà.  åäèí ðàçãîâîð Òîäîð ÐÈÇÍÈÊΠñïîäåëÿ, ÷å ïðè÷èíà çà òîâà å òâúðäå ðàííàòà ñìúðò íà åäíà ñàìîçâàíà íåêîðîíîâàíà áúëãàðñêà ïðèíöåñà. Àñèìèëèðàíåòî íà ÷óæäè èäåè, ïîñëóæâàíåòî ñ òÿõ çà ñâîè öåëè, êîèòî íèêîãà íå ñå èçäèãàò íàä êàïàêà íà òåíäæåðàòà ñ ëþò ÷åñíîâ áîá, áå ñðåäñòâî è ìåòîä íà öÿëà åäíà è äî äíåñ èçêëþ÷èòåëíî æèâó÷à íàóêîîáðàçíà ñèñòåìà. Ïðîäúëæàâàùà äà âëàñòâà íàä âñè÷êè íàñ, ÷ðåç ñóïåðöåíòðàëèçèðàíî ïîñòàíîâÿâàíå íà íàó÷íè çâàíèÿ â îòíîñèòåëíî äåìîêðàòè÷íà îêîëíà ñðåäà, â óñëîâèÿòà íà âñåñòðàííî îïîñêàíà äúðæàâíà õàçíà. Íî äà. Ïèñàòåëÿò, èçêóñòâîâåäúò, èçñëåäîâàòåëÿò, òàëàíòúò íå ïðèòåæàâàøå âèñîêà ó÷åíà ñòåïåí. Òîé íèêîãà íå áå ïîêàíåí îò Øóìåíñêèÿ Óíèâåðñèòåò, äà èçíåñå ïîíå åäíà ëåêöèÿ âúðõó îíîâà, êîåòî öÿë åäèí æèâîò òàêà òåàòðàëíî èçñëåäâà. Ïî ñúùîòî âðåìå â Óíèâåðñèòåòà ãîñòóâàõà ðåä ïðåïîäàâàòåëè îò ÷óæáèíà, çà êîèòî Ìàäàðà, èëè ÌÀ - ÒÀ - ÐÀ êàêòî ÿ íàðè÷àøå Òîäîð, áå àáñîëþòíà Terra Imcognita.

ÒÎÄÎÐ ÐÈÇÍÈÊÎÂ,

íå áå êàáèíåòåí ðàáîòíèê. Ðîäåí ïúòåøåñòâåíèê è ïúðâîîòêðèâàòåë, òîé øèðîêî îòêëèêâàøå íà îíîâà, êîåòî âèíàãè ùå ñå ðàçáèðà êàòî Ïðèÿòåëñòâî. Çà äà ïðåòúðïè ïîðåäíî ìàòåðèàëíî ïîðàæåíèå. Áåç äà ñå îïëàêâà - áåç äà ñêúðáè, ñúñ âñå ïî-òúæíà óñìèâêà íà óñòà, ðàçäàâàù ñåáå ñè íà êðèìèíàëèçèðàíè ëèòåðàòóðîâåäè, ïîçâîëÿâàùè ñè äîðè ïîäèð íåãîâàòà ñìúðò äà ãî ÷åðíÿò, çàùîòî èçðàçèë ñîáñòâåíî íåçàâèñèìî ñòàíîâèùå. Ðîäåí òâúðäå êúñíî, èëè òðàãè÷íî ðàíî, à ìîæåáè èìåííî íàâðåìå, òîé çàâúðøè âèñøå îáðàçîâàíèå íà ñòàðè ãîäèíè, âñå òàêà ñêèòíè÷åñêè, âúâ Âåëèêîòúðíîâñêèÿ Óíèâåðñèòåò. Î, äà - òîé óìååøå äà ñå øåãóâà. Íåâåðîÿòíî å, íî ãîäèíè ïîäèð íåãîâàòà òàèíñòâåíà ñìúðò, â íàé-íåî÷àêâàíè ïîëèòè÷åñêè ñðåäè, âèòàå ñïîìåíúò çà òîçè ñòðàíåí íàñìåøëèâ ìúæ îò Äðåâíà Ñúðòà. Êàê èçëèçà èç øóáðàöèòå íà Âåëèêî Òúðíîâî, ïîèçòóïâà äðåõè, âçåìà íà çàåì õèìèêàëêà è áÿë ëèñò, çà äà ïîåìå êúì ïîðåäåí èçïèò.  íåãîâèÿò íà÷èí íà æèâîò, ñúùåñòâóâàøå îíçè æèâåö íà Õèòúð Ïåòúð, çà êîéòî íå ïðåñòàâà äà ìå÷òàå Íàñòðàäèí Õîäæà. È åäíà äðàìàòè÷íà ìúäðîñò, ïîðîäåíà ñÿêàø ïîðàäè âñåâå÷íà âñåíàðîäíà áåçèçõîäíîñò. Ëèòåðàòóðñòâàù úíäúðãðàóíä, ïðèíóäåí äà îáñëóæâà êëàñà ñàìîíàçíà÷èëà ñå çà ïðîëåòàðñêà, ãäåòî õàðåñâà åäèíñòâåíî ëèòåðàòóðíî-èêîíîìè÷åñêè çäðà÷ â ñèâî, âúðõó ñòðàíèöè íà âåñòíèê â ðîçîâî, òà äàíî äà ñå ïîëó÷è çëàòåí îòáëÿñúê. (Êàê íå!)

Òîäîð ñå áå ïîñåëèë

ÂÑÐÅÄ ÑÊÀËÈÒÅ ÍÀÄ ÌÀÄÀÐÀ,

ìîæåáè ïðåä÷óñòâàù êðàÿò íà ñâîèòå äíè, î÷åâèäíî çàêúñàë ôèíàíñîâî, ìîæåáè ìàéñòîðåéêè êíèãà ïîä îòêðèòî íåáå, çàä ðú÷íî èçïëåòåí ïëåò âúðõó âèñîêà ãðàíèòíà ñêàëà, êúäåòî áå âúçäèãíàë íåïðèñòúïíà êîøàðà çà ìå÷òàòåë. Ïèòàì ãî, äàëè òàì å ïèøåùàòà ìó ìàøèíêà, à òîé ïðåìúë÷àâà.

- Âèäèø ëè, - ðåââà âíåçàïíî, - òàì ñà ñòîåëè ÒÅ . . .

Çà äà ìëúêíå çà ïðåç öåëèÿ äåí. Ïî ñêàëèòå íà Ìàäàðà, äîêàçàíî åçè÷åñêî ñâåòèëèùå ñ ãëîáàëíî èñòîðè÷åñêî çíà÷åíèå, íåèçñëåäâàíî ïîðàäè çàäúëæèòåëíî çàãëåæäàíå â ñîáñòâåíèÿ ãëàäåí ïúï íà íàøàòà èç÷åçâàùà íàöèÿ, ñúùåñòâóâàò ìàëêè ïëîùàäêè, êúäåòî áè ìîãëî äà ñòîÿò ñúãëåäâà÷è, ìåäèòèðàùè ñâåòöè, èëè Áîã çíàå êàêâî.

- Íà òîçè òðîí, - íàçèäàâà, - å ïðîðîêóâàë æðåöúò íà ïëåìåòî çà áðàí . . .

È ðàçìàõâà áîçäóãàí, øëÿïàéêè ñ áîñè äàáàíè íàñàì -íàòàì.

- À íà æåðòâåíèêà, - ïðîäúëæàâà, - ñà êëàëè-ïåêëè äèâèòå ïðàñåòà . . .

Âîäàòà ïðîöåæäàùà ñå íà êàïêè îò ñêàëèòå íà Ìàäàðà, îòäàâíà íå äåâñòâåíà âîäà - îêîëíîñòòà å äî ñìúðò èíäóñòðèàëèçèðàíà, Òîäîð ñúáèðà â ïðîçðà÷íè ÷àøêè îò êàôå. Áèëà ñ ìàãè÷åñêè ëå÷åáåí ðåçîíàíñ. Äîêàòî ñâåùåíîäåéñòâà ÷ðåç íà ïðúâ ïîãëåä øàíòàâè ðèòóàëè, ïîèçìèñëåíè îò ñàìèÿò íåãî, îíàñëåäåíè îò áàáè è çíàõàðè, ÷óæäåíöèòå ñå ÷óäÿò êîå äà çàñíåìàò ïî-íàïðåä. Ïðåç åäíà ñêàëíà öåïíàòèíà ñëúíöåòî çàëÿçâà äîñóù êàêòî â Ñòîóíõåíäæ. Òîäîð çàñòàâà íà ñâîÿ òðîí, âåëèêîëåïåí è òúðæåñòâåí, çà äà áúäå çà ïîðåäåí ïúò ôèëìèðàí. Äîêàòî Áàé Èâàí îò Øóìåí çàä åäèí õðàñò, íàäóâà êàáà-ãàéäà êîëêîòî èìà ñèëà, ÷å è òÿ äà èçëåçå íà âèäåî. Èìèòàöèÿ íà ñåëñêè òóðèçúì, ñ ãëàâíî äåéñòâàùî ëèöå - íàó÷åí èçñëåäîâàòåë áåç äîêòîðàò. Íî, êîé ãî å åíÿ.  ñàìîäåëíè êîæåíè äîñïåõè. Ñàìîêîðîíÿñàí ñ ðîãà îò ÷åðåí áèâîë. Ïðåïàñàí ïðåç ÷åëî ñúñ çìèéñêà êîæà, çà êîÿòî òâúðäè ÷å å îò çìèÿ êîÿòî ãî å õàïàëà - à òîé âñå ïàê îæèâÿë.  ðúöå ñ êîïèå è áîçäóãàí îò êðåìúê. Âåëè÷àâ àðõàè÷åí àðòèñò îò ìèæàâà åïîõà, íàòðÿñêàëà çàâîäè è çàâîä÷åòà, öåõîâå è öåõ÷åòà, íà÷àëíèöè è íà÷àëíè÷åòà, ñåêðåòàðè è ñåêðåòàð÷åòà, áåç äà åáàâà èñòîðèÿ, ïðèðîäà, íàðîä è îêîëíà ñðåäà, äíåñ íåïîòðåáíè íèêîìó, ïîðàäè êîåòî ñúñ ùðàêíàò êàòèíàð íàðè÷àí "ïðèâàòèçàöèÿ". Ìúäúð èçïîâåäíèê íà çàñòàðÿâàùè ïúòåøåñòâåíè÷êè îò äàëå÷èíèòå íà ñâåòà âíåçàïíî ïðîçðåëè, ÷å ïîä ñâåùåííèòå ñêàëè íà Ìàäàðà è íà ñòàðè ãîäèíè áèõà ìîãëè äà ëþáÿò. Áåçìèëîñòíî ïîõàáåí õîíîðàðåí ðàáîòíèê, çàøëÿïàë áîñ âúðõó êàìúíèòå íà Âå÷íîñòòà, çàðàäè ñëó÷àåí ïóðáîàð. Ñàìîòåí âîéí îò ïîäâèã, êîéòî íàøåíñêèòå ìóçåéíè ðàáîòíèöè íÿìàò ñìåëîñò, äà ñè ïîçâîëÿò.

ÑÚÇÄÀÂÀÉÊÈ

þáèëåéíà êíèãà çà Îáùèíà Êàñïè÷àí, (1994), íå ìîæåøå äà íå âêëþ÷èì ñíèìêà è åñå íà Òîäîð ÐÈÇÍÈÊÎÂ. Åñåòî äîéäå â ñðîê, ãîòîâî çà ïîäàâàíå â ïå÷àò. ßâíî, çàä ðú÷íî èçìàéñòîðåíèÿ ïëåò âúðõó áèëîòî íà ñêàëàòà, ïèøåùàòà ìàøèíêà íå ñïåøå.

- Åòî òàì, - ðå÷å è îòñå÷å, - â ìîíåòàðíèêà . . .

Ñêàëåí ïðîöåï, êúäåòî ñè äúðæåøå õëÿáà.

È, íèå îñòàâèõìå ñêðîìíà ëåïòà, çàáðàâèëè ÷å èìà è ÄÄÑ.

ÍÅÃÎÂÎÒÎ ÏÚÐÂÎÒÊÐÈÂÀÒÅËÑÒÂÎ,

áå ñÿêàø âñåñòðàííî. Ïðåç ñòóäåíèÿò ôåâðóàðè íà 1985-òà, ñ ðàçäðúíêàíèÿ "Ìîñêâè÷" íà ïîåòà Õàëîâ, ïîñåòèõìå ìèñòè÷íîòî ñâåòèëèùå ßéëàòà ïîä Êàëèàêðà. Êúäåòî íÿêàêâà âèñîêîíàó÷íà åêñïåäèöèÿ, (Î - Íåðàçóìíèé !), âå÷å áå âèäÿëà ñìåòêàòà íà ïåùåðèòå â òîçè ñêúïîöåíåí ðåçåðâàò, ñîíäèðàéêè ïðîìèøëåíî çà ìèòè÷íîòî ñúêðîâèùå íà Ëèçèìàõ. Çàñòàíàõìå íà ìîðñêèÿ áðÿã íàä ïúòåêàòà, ïî êîÿòî íÿêîãà ðîáèòå ñà êà÷âàëè àôðèêàíñêè ìðàìîð, çà äà ñå ãðàäè êàëåòî.

- Äà âèæäàø íåùî ïî-òàêà ? - çàïèòà è, ïðîòåãíà ðúêà êúì íàñðåùíèÿ áðÿã.

Áðÿã êàòî áðÿã. Îãðîìíè êàìúíàöè ñòðóïàíè íà êóï. Ïðèðîäà.

- Âîäåíè÷íî êîëåëî . . .

- Êàêâî ?

- Ìåëíè÷åí êàìúê . . .

Îïðÿí âúðõó áðåãà, ñ äèàìåòúð íÿêúäå äâàäåñåòèíà ìåòðà, íåâèäèì çà íåèçêóøåíèÿ, ëè÷åøå èçïðàâåí îãðîìåí ìåëíè÷åí êàìúê à ïîä íåãî îùå åäèí. Ïî ñðåäàòà ïðîñâåòâàøå îòâîð, ïî ïîäîáèå íà ñòàðèòå ñåëñêè õðîìåëè.

- Íèìà? . . .

Çàâúðíàõìå ñå â ìúë÷àíèå. Ñåäíàõìå òàì îò êúäåòî áÿõìå òðúãíàëè, ñòàðèÿò åâòèí è äîñòúïåí çà ïîåòè áàð "ßëòà" äíåñ ïðåâúðíàò â ïåðâåðçíî ÷èñò ñêúï÷èéñêè "Ìàêäîíàëäñ" çà áúäåùè ðîáîòè, è àç ñè ìèñëåõ ÷å åòî íà, êðàé ìåíå ñòîè îùå åäèí íåäîîöåíåí îò îáùåñòâåíîñòòà ïúðâîîòêðèâàòåë, ñïîñîáåí äà äåøèôðèðà çíà÷èòåëíèòå ïðàçíîòè íà íàøåíñêàòà íåïèñàíà íàé-äðåâíà èñòîðèÿ.

ÊÎÃÀ È ÊÀÊ

ïî÷èíà Òîäîð Ðèçíèêîâ, íå ñå ðàçáðà. Íà ñëåäâàùîòî ëÿòî ïðè ñêàëèòå ïîä Ìàäàðà, èëè Ìàéêàòà "ÌÀ - ÒÀ - ÐÀ", áå ïóñòîø.  îáùèíà Êàñïè÷àí ñå áÿõà óñïîêîèëè, ÷å âå÷å íÿìà êîé äà òðåâîæè ñëó÷àéíèòå òóðèñòè. Èìàíÿðèòå îò Íîâè Ïàçàð áÿõà ìèðÿñàëè. Íÿìàøå êîé äà ãè ïðåçèðà. Êíèæêàòà ñ áðèëÿíòíîòî åñå íà "Ïåùåðíèÿ ×îâåê" âúðõó ïðèðîäíàòà è èñòîðè÷åñêà çàáåëåæèòåëíîñò Ìàäàðà + Òîäîð Ðèçíèêîâ, íàâÿðíî âñå îùå ñòîè çàêëþ÷åíà â îáùèíñêèòå øêàôîâå. Îáùèíèòå õàðåñâàò äà áëåñòÿò ñ èíäóñòðèÿ - íå ñ íÿêàêâà ñè åäâà äîëîâèìà äðåâíà èñòîðèÿ ðàçíèùâàíà îò ÷óäàöè. Ñàìî èçñóøåíèÿò îò ïîëñêè òðóä ïðåñòàðÿë Áàé Èâàí îò âðåìå íàâðåìå íàäóâà îãðîìíà êàáà-ãàéäà ïîä ñâîäîâåòå íà Ãîëÿìàòà Ïåùåðà íàäÿâàéêè ñå, ÷å îòíÿêúäå ùå ñå ïîÿâè â ñâîèòå öàðñêè êîæåíè îäåæäè Òîäîð, çà äà ðàçìàõà çàêàíèòåëíî äðåâåí êðåìúêëèÿ áîçäóãàí íàñðåùó íåïðàâäèíèòå ïî ñâåòà. Íî, íå ñå ÿâÿâà íèêîé.